مهارت دست ورزی چیست؟ چگونه این مهارت را در کودک تقویت کنیم؟

مهارت دست ورزی چیست؟

مهارت‌های ظریف حرکتی یا مهارت دست‌ورزی (به انگلیسی: Fine Motor Skills) به هرگونه فعالیتی گفته می‌شود که با تقویت انگشتان، مچ دست و حرکات دستی همراه است. طبق این تعریف دست‌ورزی در سال‌های اول زندگی با تلاش برای چنگ زدن و گرفتن شروع می‌شود و به‌مرور رشد می‌کند. با این‌حال اغلب کودکان نیاز دارند تمریناتی را برای افزایش این مهارت انجام بدهند تا در سنین بالاتر (پیش دبستان و بعد از آن) با مشکل مواجه نشوند.
به طور کلی هر عملی که نیاز به توانایی دستان یا هماهنگی دست با سایر ارگان‌های بدن داشته باشد، زیرمجموعه مهارت دست ورزی کودکان قرار می‌گیرد. بنابراین کودکان هم‌مانند بزرگسالان نیاز به این مهارت‌ها دارند. از توانایی بستن بندهای کفش و به دهان بردن قاشق غذا گرفته تا نوشتن و نقاشی کشیدن همگی با توسعه مهارت دست ورزی امکان‌پذیر هستند.

مهارت دست ورزی چه فوایدی برای کودکان دارد؟

کودکی سن یادگیری و کسب تجربه است اما نباید تنها به آموزش اختصاص پیدا کند. در این سنین کودکان نیاز دارند انواع مهارت‌های شناختی، اجتماعی، حسی و حرکتی را در خود توسعه بدهند تا در زندگی موفق‌تر و قدرتمندتر عمل کنند. تحقیقات نشان می‌دهد عملکرد تحصیلی ضعیف و ناتوانی در توسعه فردی به‌طور مستقیم با ضعف مهارت دست ورزی ارتباط دارد. همچنین بعضی از اختلالات شناختی را می‌توان با توسعه مهارت‌هایی مانند دست ورزی بهبود بخشید. از بعد تخصصی و علمی، نظر متخصصان درباره هدف از دست ورزی را می‌توان در 4 نکته زیر خلاصه کرد:

1.کسب استقلال و افزایش اعتماد به نفس کودک

مهارت دست ورزی در استقلال کودکان و افزایش اعتماد به نفس آن‌ها موثر است. به همین دلیل است که این مهارت در کارگاه‌های تخصصی استقلال فردی کودکان 3 تا 4 سال نیز مورد توجه قرار می‌گیرد. این مهارت به کودکان اعتماد به نفس کافی را می‌دهد تا دنیای پیرامون خود را به‌صورت مستقل کشف و تجربه کنند. قرار گرفتن در محیط باز و انجام بازی‌های هدفمند به توسعه این مهارت در کودکان کمک می‌کند.

2.بهبود عملکرد و توانمندی در پذیرش مسئولیت‌ها

کودکان با توسعه مهارت دست ورزی می‌توانند به‌مرور بخشی از مسئولیت‌های خود را به عهده بگیرند. برای نمونه کودک به‌تدریج می‌تواند خود غذا بخورد، بند کفش‌هایش را ببندد، وسایل را تکان بدهد، با ابزارهایی مانند قیچی یا قلم‌مو کار کند یا به‌خوبی بنویسد. کودکان برای پذیرش این مسئولیت‌ها به هماهنگی مغز و دست و توانمندی‌های شناختی – حرکتی نیاز دارند که زیرمجموعه‌ای از مهارت دست ورزی است.

3. افزایش عزت نفس و انگیزه کودک

همان‌طور که گفتیم مهارت‌های دست ورزی به افزایش استقلال و اعتمادبه‌نفس کودک کمک می‌کند. به‌واسطه این توانمندی‌ها، کودک می‌تواند کارهای شخصی خود را انجام بدهد و در نتیجه به خود اطمینان پیدا می‌کند. شستن دستان، پوشیدن لباس‌ها، غذا خوردن، بازی کردن و مرتب کردن وسایل باعث می‌شود کودک مستقل، به‌تدریج عزت نفس را در خود پرورش دهد و برای انجام کارهای دیگر و کسب تجربیات تازه انگیزه پیدا کند.

4. توسعه مهارت‌های شناختی و هماهنگی سیستم عصبی

برای کنترل بیشتر روی دست‌ها، کودک نیاز دارد از مغز و سیستم عصبی حرکتی خود استفاده کند. به همین دلیل توسعه مهارت دست ورزی به بهبود سیستم عصبی و مهارت‌های شناختی مانند حافظه، تمرکز، یادگیری و خلاقیت کمک می‌کند و هماهنگی مغز و دست را بهبود می‌بخشد.

با تمرینات دست ورزی کودکان آشنا شوید

تمرینات متعددی وجود دارند که به کودک کمک می‌کنند مهارت دست ورزی را توسعه دهد. بعضی از این تمرینات مهارت دست ورزی کودکان در محیط خانه نیز قابل اجرا هستند اما برای بعضی دیگر بهتر است محیطی مناسب با نظارت متخصصان و روانشناسان مانند کارگاه مادر و کودک در نظر گرفته شود. در این بخش به بررسی انواع بازی و فعالیت برای تقویت مهارت دست ورزی کودکان می‌پردازیم.

• بازی طناب و مهره

هدایت نخ، طناب یا کاموا داخل مهره به افزایش مهارت دست ورزی در کودکان کمک می‌کند. برای این کار تعدادی مهره و یک طناب در اختیار کودک قرار دهید و از او بخواهید مهره‌ها را به بند بکشد. این بازی باید متناسب با سن کودک باشد تا هم از بلعیده ‌شدن مهره‌ها جلوگیری شود هم چالش کافی برای کودک داشته باشد و کاری ساده و پیش پا افتاده محسوب نشود.

• دست ورزی با خمیر بازی یا گل

یکی از بهترین تمرینات دست ورزی، بازی با گل یا خمیر بازی است. این سرگرمی احساس کنجکاوی و جستجوگری کودک را پرورش می‌دهد. البته قرار دادن خمیر بازی در اختیار کودکان کوچک‌تر ممکن است خطراتی مانند خورده شدن را در پی داشته باشد، بنابراین مهم است که کنار کودک حضور داشته باشید یا اجازه بدهید در فضای امنی مانند کلاس مادر و کودک و در حضور تسهیل‌گر این بازی را انجام بدهد.

• تمرین اسفنج یا کاغذ

یکی از مهم‌ترین توانایی‌ها در توسعه مهارت دست ورزی، توانایی گرفتن، فشار دادن و نگه داشتن است. برای رشد این مهارت می‌توانید اسفنجی را در آب فرو ببرید و بعد به کودک آموزش بدهید آن را آن‌قدر بفشارد تا دیگر آبی از اسفنج نچکد. این دو تمرین به توانایی فشردن و گرفتن کودک کمک می‌کنند.
بازی دیگر، تمرین با کاغذ است. کاغذهای باطله رنگی در اختیار کودک قرار بدهید و از او بخواهید آن‌ها را مچاله یا پاره کند. در انتها می‌توانید با کاغذهای پاره یا مچاله، کاردستی‌های ساده‌ای را آموزش بدهید. این‌گونه تمرین دست ورزی با کاغذ به توسعه جنبه‌های مختلف توانمندی کودک کمک خواهد کرد. برای کودکانی که سن بیشتری دارند و می‌تواند با ابزارها نیز کار کنند می‌توانید از بازی دست ورزی با قیچی نیز استفاده کنید. برای این کار اجازه بدهید کودک کاغذ را در ابعاد مورد نظر خود ببرد و با آن کاردستی درست کنید.

• آموزش دست ورزی با نمک یا برنج

کار با دانه‌های کوچک و ظریف برنج به دقت و تسلط بالایی روی دستان نیاز دارد. به همین دلیل تمرین دست ورزی با برنج می‌تواند توجه، تمرکز و مهارت‌های حرکتی کودک را افزایش بدهد، به بهبود هماهنگی حسی – حرکتی در او کمک کند و در نهایت کار با دست‌ها را بهبود ببخشد. می‌توانید انبر کوچکی در اختیار کودک قرار بدهید و از او بخواهید دانه‌های برنج را به ظرف کوچکی منتقل کند. این بازی می‌تواند به‌صورت مسابقه‌ای دونفره بین شما و کودک یا بین کودک و تسهیل‌گر نیز انجام شود. همچنین می‌توانید به جای برنج، از بازی با حبوبات یا مهره‌های رنگی استفاده کنید.
نمک خوراکی نیز می‌تواند ابزاری برای بازی های دست ورزی کودکان باشد. می‌توانید مقداری نمک را به‌صورت ساده یا رنگی در اختیار کودک قرار بدهید و اجازه بدهید با آن بازی کند. کودک ابتدا با لمس نمک و تجربه حسی آن شروع می‌کند. بعد سعی خواهد کرد مقداری نمک را بین مشت خود بگیرد و اجازه بیرون ریختن به آن را ندهد. در مراحل بعدی ممکن است اسباب بازی‌های خود را زیر نمک پنهان کند. می‌توانید ابزاری برای جابجایی یا تغییر شکل نمک در اختیار کودک قرار بدهید.

• دست ورزی با نی و کاموا

این تمرین شکل دیگری از بازی طناب و مهره است. در بازی با کاموا و نی، نی‌ها را به قسمت‌های کوچک ببرید و از کودک بخواهید کاموا یا نخ را از داخل آن‌ها عبور بدهد. سپس با نی‌های رشته‌شده کاردستی درست کنید. می‌توانید آن‌ها را روی کارت بچسبانید یا با آن شکل‌های مختلفی درست کنید.

مهارت دست ورزی کودک چگونه در کارگاه مادر و کودک رشد می‌کند؟

همان‌طور که گفته‌ شد توسعه این مهارت در کودکان بهتر است تحت نظر متخصصان و در فضای مناسب صورت بگیرد. کودکان نیازها و توانایی‌های متفاوتی در رده‌های سنی مختلف دارند. تحقیقات نشان داده‌است سختی یک چالش باید متناسب با توانمندی کودک و تنها کمی بالاتر از محدوده مهارت‌های او باشد. چالش‌های بیش از اندازه سخت، رغبت حل مسئله را از بین می‌برند و به حواس‌پرتی و ناکامی منجر می‌شوند. چالش‌های ساده نیز به‌اندازه کافی جذاب نیستند.

کودکان به چالش‌ها و بازی‌هایی نیاز دارند که متناسب با محدوده سنی آن‌ها باشد. به‌عنوان مثال، کودک تا 3 ماهگی تنها به گرفتن اجسام و چنگ زدن به آن‌ها رغبت دارد. در محدوده 3 تا 4 سالگی کودک به‌تدریج یاد می‌گیرد از مادر جدا شود و کارهایش را به‌صورت مستقل انجام بدهد. این استقلال از مادر باید گام‌به‌گام و به‌صورت اصولی در کارگاه مادر و کودک آموزش داده شود.

در سنین پیش‌دبستانی نیز آموزش دست ورزی به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم اولویت دارد زیرا در مدرسه به این مهارت‌ها در نوشتن، ورق زدن، ساختن و کشیدن نیاز داشت. یک کارگاه مادر و کودک حرفه‌ای، مهارت دست ورزی را زیر نظر روانشناس و متخصص، با ابزارهای به‌روز و متناسب با سن کودک پرورش می‌دهد. یکی از اهداف کلاس مادر و کودک مهارت دست ورزی است.

موانع توسعه مهارت دست ورزی؛ آیا کودک من غیرعادی است؟

ضعف دست ورزی کودکان به این معناست که کودک نمی‌تواند فعالیت‌های یدی عادی را به مدت طولانی و مستمر انجام بدهد. ضعف این مهارت با کلافه شدن کودک، خستگی زودهنگام و ناتوانی مشهود در کارهای دستی خود را نشان می‌دهد. از آن‌‌جایی که در کارهای روزمره و روتین نیز دائما به دستان خود نیاز داریم ناتوانی در این مهارت به‌سرعت قابل تشخیص است. اما همیشه نمی‌توان آن را یک مشکل بالینی دانست.

در اغلب موارد با تمرینات مستمر و متناسب با سن کودک و تحت نظر متخصصان و تسهیل‌گران، این مهارت به اندازه کافی رشد می‌کند و مشکل جدی مورد توجه کودک نیست. اگر کودک شما یک یا چند مورد از علائم زیر را از خود نشان می‌دهد به ضعف مهارت دست ورزی دچار است:

• انجام کارهای یک انگشتی با همه انگشتان دست
• ناتوانی در بستن دکمه‌های لباس یا بند کفش‌ها
• بیرون زدن رنگ‌ها از محدوده نقاشی
• کنترل سخت مداد، قیچی یا قاشق
• دست‌خط بد، درشت یا درهم در سنین بالاتر (مدرسه)

پاسخ به پرسش‌های متداول

در این مقاله به مهارت دست ورزی کودکان و اهمیت آن در رشد و توسعه کودک پرداختیم. در انتها قصد داریم به چند پرسش مهم پاسخ بدهیم.

کدام کودکان به توسعه مهارت دست ورزی نیاز دارند؟

از آن‌جایی که همه انسان‌ها نیاز دارند با دست‌هایشان کار کنند، همه کودکان نیز به توسعه مهارت‌های دست ورزی نیازمند هستند. در هر سنی توسعه این مهارت اهمیت دارد و در سنین کودکی تا پیش‌دبستانی بهترین فرصت برای رشد توانمندی‌های حرکتی و شناختی و همچنین هماهنگی این دو مهارت‌ها است. خصوصا اگر کودک شما علائمی را از خود نشان می‌دهد که متوجه ضعف یا ناتوانی او در دست ورزی هستید بهتر است هرچه زودتر به تمرینات یا اقدامات لازم برای توسعه این قابلیت در او بپردازید.

چه مهارت‌هایی همراه با توسعه دست ورزی بهبود می‌یابند؟

تمرینات مهارت دست ورزی کودکان علاوه بر این مهارت، سایر توانمندی‌های دیگر کودک را نیز بهبود می‌بخشند. برای مثال موارد زیر از فواید دست ورزی در کودک هستند:

• توانایی درک دستورالعمل‌ها و پیروی از آن‌ها بهبود می‌یابد.
• کودک تمرکز بیشتری خواهد داشت و می‌تواند بر عوامل حواس‌پرتی تسلط پیدا کند.
• مهارت استفاده از ابزارهایی مانند قیچی، چاقو، مداد، چکش و سوزن تقویت می‌شود.
• استعدادهای هنری کودک مجالی برای شکوفایی پیدا می‌کنند.
• کودک صبوری و شکیبایی را یاد می‌گیرد.
• مهارت حل مسئله در کودکان توسعه پیدا می‌کند.