انواع دلبستگی کودک به والدین (ایمن، اجتنابی، دوسوگرا/اضطرابی و آشفته)

انواع دلبستگی و رابطه‌ی دلبستگی بین کودک و والدین یکی از مهم‌ترین پایه‌های رشد روانی و اجتماعی است. این رابطه نه‌تنها تحت تأثیر رفتار و پاسخ‌دهی والدین شکل می‌گیرد، بلکه ویژگی‌های ذاتی کودک یا همان خلق‌وخوی او نیز نقش دارد. برخی کودکان به‌طور طبیعی آرام‌تر و سازگارترند، در حالی که برخی دیگر هیجانات منفی بیشتری مثل ترس، اضطراب یا تحریک‌پذیری نشان می‌دهند. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که این تفاوت‌های خلقی می‌توانند احتمال شکل‌گیری سبک‌های مختلف دلبستگی (ایمن، اجتنابی، دوسوگرا و آشفته) را افزایش یا کاهش دهند. بنابراین والدین باید هم به رفتار خود و هم به ویژگی‌های ذاتی فرزندشان توجه کنند تا بتوانند محیطی امن و قابل پیش‌بینی برای رشد کودک فراهم کنند.

انواع دلبستگی و راهکارهایی برای والدین

1- دلبستگی ایمن (Secure Attachment)

کودکانی با دلبستگی ایمن، به والدین اعتماد دارند که در زمان نیاز حضور خواهند داشت. وقتی والد جدا می‌شود، کودک ناراحت می‌شود اما با بازگشت والد آرام می‌گیرد. این کودکان یاد می‌گیرند که دنیا جای امنی است و دیگران قابل اعتمادند. در بزرگسالی، چنین افرادی روابط پایدارتر و توانایی بیشتری در بیان احساسات دارند.

راهکارهای والدین :

• پاسخ‌دهی سریع و آرام به گریه یا نیاز کودک.
• ایجاد محیطی قابل پیش‌بینی؛ کودک باید بداند والدینش همیشه در دسترس هستند.
• توجه به احساسات کودک، حتی اگر کوچک یا ساده به نظر برسند.
• بازی و تعامل مثبت روزانه (لمس، نگاه، گفت‌وگو) برای تقویت حس امنیت.

2- دلبستگی اجتنابی (Avoidant Attachment)

کودکانی با دلبستگی اجتنابی، ظاهراً بی‌تفاوت‌اند؛ هنگام جدایی یا بازگشت والد واکنش کمی نشان می‌دهند. این رفتار معمولاً نتیجه‌ی تجربه‌های مکرر بی‌توجهی یا سردی والد است. کودک یاد می‌گیرد که ابراز نیاز فایده‌ای ندارد، پس احساساتش را سرکوب می‌کند. در بزرگسالی ممکن است روابط سطحی‌تر و فاصله‌دار داشته باشند.

راهکارهای والدین :

• توجه به نیازهای عاطفی پنهان کودک؛ حتی اگر کودک واکنش نشان ندهد، نیاز دارد دیده شود.
• پرهیز از بی‌توجهی یا سردی؛ کودک باید احساس کند ارزشمند است.
• تشویق کودک به بیان احساسات با پرسش‌های ساده («الان ناراحت شدی؟») و پذیرش پاسخ او.
• ایجاد فرصت‌های مشترک برای بازی و تعامل بدون فشار، تا کودک یاد بگیرد نزدیکی عاطفی امن است.

3- دلبستگی دوسوگرا/اضطرابی (Ambivalent/Resistant Attachment)

این کودکان بسیار وابسته‌اند و هنگام جدایی شدیداً مضطرب می‌شوند. حتی پس از بازگشت والد آرام نمی‌گیرند و ممکن است همزمان به والد نزدیک شوند و خشم یا بی‌قراری نشان دهند. دلیل اصلی این سبک، پاسخ‌های متناقض والدین است؛ گاهی توجه دارند و گاهی بی‌توجه. کودک یاد می‌گیرد که نمی‌تواند پیش‌بینی کند آیا نیازش برآورده می‌شود یا نه. در بزرگسالی ممکن است روابط پر از نگرانی و ترس از رها شدن داشته باشند.

راهکارهای والدین :

• ثبات رفتاری: کودک باید بداند پاسخ والدین همیشه قابل پیش‌بینی است.
• کاهش تناقض: پرهیز از رفتارهای متغیر (گاهی توجه زیاد، گاهی بی‌توجهی کامل).
• آرام‌سازی فعال: در زمان اضطراب کودک، حضور فیزیکی و کلامی آرام‌بخش داشته باشید.
• تقویت اعتماد: با جملات ساده («من اینجا هستم»، «می‌فهمم ناراحت شدی») کودک را مطمئن کنید.
• هماهنگی بین والدین: هر دو والد باید رویکرد مشابهی داشته باشند تا کودک دچار سردرگمی نشود.

4- دلبستگی آشفته (Disorganized Attachment)

دلبستگی آشفته یکی از سبک‌های ناایمن دلبستگی است که در آن کودک رفتارهای متناقض، گیج‌کننده و غیرقابل پیش‌بینی نسبت به والد یا مراقب نشان می‌دهد. این سبک معمولاً زمانی شکل می‌گیرد که همان فردی که باید منبع امنیت باشد، هم‌زمان منبع ترس یا اضطراب کودک است.

ویژگی‌های اصلی دلبستگی آشفته :

• رفتارهای متناقض: کودک ممکن است هم به والد نزدیک شود و هم از او دوری کند.
• ترس همراه با نیاز به نزدیکی: کودک می‌خواهد آرام شود، اما از همان فردی که باید آرامش بدهد، می‌ترسد.
• عدم وجود راهبرد منسجم: برخلاف سبک‌های دیگر، کودک نمی‌تواند یک الگوی ثابت برای تنظیم هیجان و رابطه ایجاد کند.
• نشانه‌ها در کودکی: گریه‌های شدید، رفتارهای غیرقابل پیش‌بینی، ناتوانی در آرام شدن پس از بازگشت والد.
• نشانه‌ها در بزرگسالی: تبدیل به سبک «اجتنابی-هراسان» (fearful-avoidant)؛ فرد همزمان نیاز به صمیمیت دارد و از آن می‌ترسد.

راهکارهای والدین :

• مراقبت پایدار و قابل پیش‌بینی: والدین یا مراقبان باید محیطی امن و ثابت ایجاد کنند.
• درمان تخصصی: روان‌درمانی، به‌ویژه درمان‌های مبتنی بر دلبستگی و ذهن‌آگاهی، می‌تواند به کودک یا بزرگسال کمک کند.
• مدل‌سازی روابط سالم: نشان دادن الگوهای ارتباطی مثبت و حمایتگرانه.

* جهت مطالعه بیشتر: فواید در آغوش گرفتن کودکان

جدول مقایسه سبک‌های دلبستگی کودک

نکات کلیدی برای والدین

• دلبستگی ایمن بهترین پایه برای رشد روانی و اجتماعی کودک است.
• دلبستگی اجتنابی معمولاً نتیجه‌ی بی‌توجهی یا پاسخ‌ندادن مداوم به نیازهای کودک است.
• دلبستگی دوسوگرا زمانی شکل می‌گیرد که پاسخ والدین متناقض یا غیرقابل پیش‌بینی باشد.
• دلبستگی آَشفته: به دلیل تجربه‌های آسیب‌زا یا ترسناک، والدین با تروما یا فقدان حل نشده و محیط غیر قابل پیش‌بینی شکل می‌گیرد.
• این سبک‌ها در بزرگسالی نیز ادامه می‌یابند و بر روابط عاطفی و اجتماعی اثر می‌گذارند.

* جهت مطالعه بیشتر: بحران دو سالگی در کودکان

خلق‌وخو و دلبستگی کودک

دلبستگی، پیوند عاطفی عمیقی است که کودک با والدین یا مراقبان اصلی خود برقرار می‌کند. این پیوند پایه‌ی اعتماد، امنیت روانی و توانایی کودک در برقراری روابط اجتماعی آینده است. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که کیفیت دلبستگی نه‌تنها به رفتار والدین وابسته است، بلکه به خلق‌وخوی ذاتی کودک نیز ارتباط دارد. برخی کودکان آرام و سازگارند، برخی دیگر زودتر مضطرب یا تحریک‌پذیر می‌شوند. این تفاوت‌ها می‌توانند مسیر شکل‌گیری سبک‌های مختلف دلبستگی را تغییر دهند.

توزیع سبک‌های دلبستگی در کودکان

پژوهش‌های گسترده نشان داده‌اند که کودکان در چهار دسته‌ی اصلی دلبستگی قرار می‌گیرند. دانستن این توزیع به والدین کمک می‌کند بفهمند سبک ایمن رایج‌ترین است، اما سبک‌های ناایمن هم بخش قابل توجهی از کودکان را شامل می‌شوند.

• • ۵۱٪ ایمن
  • ۱۵٪ اجتنابی
  • ۱۰٪ دوسوگرا/مقاومتی
  • ۲۴٪ آشفته

خلق‌وخوی منفی (Negative Emotionality):

خلق‌وخوی کودک، یعنی تمایل ذاتی او به تجربه‌ی هیجانات منفی مثل ترس یا تحریک‌پذیری، می‌تواند بر کیفیت دلبستگی اثر بگذارد. یافته ها نشان می‌دهد که برخی سبک‌های دلبستگی بیشتر تحت تأثیر ویژگی‌های ذاتی کودک هستند

• • ارتباط ضعیف با دلبستگی اجتنابی و آشفته.
  • ارتباط متوسط با دلبستگی دوسوگرا/مقاومتی.
  • کودکانی با هیجانات منفی بیشتر، احتمال بیشتری دارند که با هر دو والد رابطه‌ی ناایمن دوسوگرا داشته باشند.

همخوانی روابط با مادر و پدر:

کیفیت رابطه‌ی کودک با مادر و پدر معمولاً مشابه است. این یعنی اگر کودک با یکی از والدین رابطه‌ی ناایمن داشته باشد، احتمال زیادی وجود دارد که با والد دیگر هم همان سبک را نشان دهد. این یافته اهمیت هماهنگی و ثبات رفتار والدین را برجسته می‌کند.

• • معمولاً کیفیت رابطه با هر دو والد مشابه است. اگر کودک با مادر ناایمن باشد، احتمالاً با پدر هم همین سبک را دارد.

* جهت مطالعه بیشتر: ایجاد روتین خواب سالم برای کودک

پیام‌های کاربردی برای والدین

1- خلق‌وخو سرنوشت نیست

خلق‌وخوی کودک بخشی از ویژگی‌های ذاتی اوست؛ بعضی کودکان آرام‌ترند، بعضی دیگر زودتر مضطرب یا تحریک‌پذیر می‌شوند. این تفاوت‌ها طبیعی‌اند و به معنای مشکل یا ضعف کودک نیستند. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که رفتار والدین می‌تواند اثر این خلق‌وخو را تغییر دهد و مسیر رشد کودک را به سمت دلبستگی ایمن هدایت کند.

مثال عملی:

• اگر کودک شما زودتر گریه می‌کند یا مضطرب می‌شود، به جای نگرانی یا سرزنش، آن را به‌عنوان بخشی از شخصیت او بپذیرید.
• با آرامش و توجه به نیازهایش، به او کمک کنید یاد بگیرد احساساتش قابل مدیریت هستند.

2- پاسخ‌دهی والدین تعیین‌کننده است

حتی کودکانی با خلق‌وخوی دشوار می‌توانند دلبستگی ایمن پیدا کنند، به شرطی که والدین پاسخ‌دهی آرام، ثابت و قابل پیش‌بینی داشته باشند. کودک باید مطمئن شود که در زمان نیاز، والدینش حضور دارند و واکنش آن‌ها قابل اعتماد است. این تجربه‌ها پایه‌ی اعتماد و امنیت روانی کودک را می‌سازند.

مثال عملی:

• وقتی کودک گریه می‌کند، سریع و آرام واکنش نشان دهید؛ حتی اگر دلیل گریه کوچک باشد.
• رفتار خود را ثابت نگه دارید؛ اگر امروز به گریه‌ی کودک توجه می‌کنید، فردا هم همین کار را انجام دهید.
• از واکنش‌های متناقض (گاهی بی‌توجهی، گاهی توجه زیاد) پرهیز کنید.

3- هماهنگی بین والدین حیاتی است :

کودک نیاز دارد هر دو والد رفتار مشابه و قابل اعتماد داشته باشند. اگر مادر پاسخ‌گو و آرام باشد اما پدر بی‌توجه یا متناقض رفتار کند، کودک دچار سردرگمی می‌شود و نمی‌تواند الگوی ثابتی از اعتماد بسازد. هماهنگی والدین باعث می‌شود کودک احساس امنیت بیشتری داشته باشد و سبک دلبستگی ایمن تقویت شود.

مثال عملی:

• والدین باید درباره‌ی شیوه‌ی پاسخ‌دهی به کودک با هم گفت‌وگو کنند و به توافق برسند.
• اگر کودک مضطرب است، هر دو والد باید رویکرد مشابهی داشته باشند (مثلاً در آغوش گرفتن، آرام‌سازی کلامی).
• پرهیز از تضاد رفتاری: اگر یکی از والدین کودک را آرام می‌کند، دیگری نباید او را نادیده بگیرد یا سرزنش کند.

جمع‌بندی

• خلق‌وخو زمینه است، نه سرنوشت؛ رفتار والدین می‌تواند مسیر رشد کودک را تغییر دهد.
• پاسخ‌دهی آرام، ثابت و قابل پیش‌بینی والدین کلید ایجاد دلبستگی ایمن است.
• هماهنگی بین مادر و پدر حیاتی است؛ کودک باید تجربه‌ی مشابهی از هر دو والد داشته باشد تا اعتماد و امنیت شکل بگیرد.

توصیه‌های عملی برای والدین

 دلبستگی ایمن:

• • همیشه به نیازهای کودک پاسخ دهید، حتی اگر کوچک باشد.
  • حضور فیزیکی (در آغوش گرفتن، تماس چشمی) و حضور کلامی («من اینجا هستم») را جدی بگیرید.
  • محیطی آرام و قابل پیش‌بینی بسازید.

پیشگیری از دلبستگی اجتنابی:

• • به احساسات پنهان کودک توجه کنید، حتی اگر واکنش نشان ندهد.
  • کودک را تشویق کنید احساساتش را بیان کند و آن‌ها را جدی بگیرید.
  • از بی‌توجهی یا سردی پرهیز کنید؛ کودک باید احساس کند ارزشمند است.

برای پیشگیری از دلبستگی دوسوگرا/مقاومتی:

• • ثبات رفتاری داشته باشید؛ کودک باید بداند همیشه پاسخ مشابه دریافت می‌کند.
  • از رفتارهای متناقض (گاهی توجه زیاد، گاهی بی‌توجهی کامل) پرهیز کنید.
  • در زمان اضطراب کودک، آرام‌سازی فعال داشته باشید: در آغوش گرفتن، صحبت آرام، اطمینان‌بخشی.
  • هماهنگی بین مادر و پدر را حفظ کنید.

برای پیشگیری از دلبستگی آشفته:

• • محیط امن و قابل پیش‌بینی: پرهیز از رفتارهای ترسناک یا متناقض.
  • پاسخ‌دهی حساس به نیازها: واکنش سریع و آرام به گریه و اضطراب کودک.
  • ارتباط مثبت و جسمانی: آغوش، نوازش و تماس چشمی برای تقویت حس امنیت.
  • سلامت روان والدین: رسیدگی به مشکلات یا تروماهای حل‌نشده‌ی والدین.
  • آموزش والدگری مثبت: یادگیری روش‌های تربیتی مبتنی بر محبت و مرزبندی سالم.
  • مداخله زودهنگام: در صورت مشاهده نشانه‌های اضطراب یا رفتارهای متناقض، مراجعه به متخصص کودک.

جمع‌بندی و نکات پایانی

دلبستگی کودک به والدین و انواع دلبستگی در چهار سبک اصلی دیده می‌شود: ایمن که در آن کودک به والد اعتماد دارد و در زمان نیاز آرام می‌شود؛ اجتنابی که کودک ظاهراً بی‌تفاوت است و کمتر به والد نزدیک می‌شود؛ دوسوگرا/مقاومتی که کودک وابستگی شدید و اضطراب دارد و حتی پس از بازگشت والد آرام نمی‌گیرد؛ و آشفته که کودک رفتارهای متناقض و گیج‌کننده نشان می‌دهد، معمولاً در نتیجه‌ی مراقبت‌های ترسناک یا مختل‌کننده. این سبک‌ها پایه‌ی روابط اجتماعی و عاطفی آینده‌ی کودک را شکل می‌دهند.

یافته‌های پژوهش‌ها نشان می‌دهند که حدود نیمی از کودکان دلبستگی ایمن دارند و بقیه در سبک‌های ناایمن قرار می‌گیرند. خلق‌وخوی منفی (مانند اضطراب یا تحریک‌پذیری) ارتباط ضعیفی با دلبستگی اجتنابی و آشفته دارد، اما با دلبستگی دوسوگرا ارتباط بیشتری نشان می‌دهد؛ به‌ویژه زمانی که کودک با هر دو والد رابطه‌ی ناایمن دوسوگرا برقرار می‌کند. همچنین کیفیت رابطه با مادر و پدر معمولاً مشابه است، بنابراین هماهنگی و ثبات رفتار والدین اهمیت زیادی در شکل‌گیری دلبستگی ایمن دارد.

به‌طور کلی، پیام اصلی برای والدین این است که خلق‌وخو سرنوشت کودک را تعیین نمی‌کند؛ پاسخ‌دهی آرام، ثابت و قابل پیش‌بینی می‌تواند حتی در کودکان با خلق‌وخوی دشوار، دلبستگی ایمن ایجاد کند. هماهنگی بین والدین و توجه به نیازهای عاطفی کودک کلید تقویت احساس امنیت و اعتماد در اوست.